چدر بحث تعریف چاپ ما اینگونه بیان می کنیم که چاپ فرآیندی است که توسط آن نقش یا اثری را بر روی سطحی ایجاد و تکثیر می نمائیم که این سطح می تواند کاغذ- مقوا- سلفون- پلاستیک و … باشد. واژهٔ چاپ و صورت قدیمیتر آن «چهاپ» را برگرفته از واژهٔ مغولی چاو دانسته اند که به معنای «فشردن سطحی بر سطح دیگر» است. چاپ در لغت به معنای نقش، اثر، مُهر و نشان آمده است و در متون مختلف کلمات طبع، باسمه، و تافت به عنوان مترادف آن به کار رفته است. چاپ در اصطلاح، به عمل، فن و صنعت تکثیر صورت و نقش های دوبعدی مانند حروف، ارقام، خط ها، تصویرها، و… به وسیلهٔ انداختن اثر این نقش ها بر کاغذ، پارچه، یا مواد دیگر، به ویژه چاپ مواد خواندنی، با تصویر یا بدون تصویر بر روی کاغذ گفته می شود.
در تعریف چاپ به تعاریف دیگری نیز بر می خوریم مثلا، چاپ مجموع عملیاتی است که متن خام را به اثر درخور انتشار مانند کتاب، مجله، روزنامه، و جز آن تبدیل کند. چاپ بر روی کاغذ شناخته شده ترین کار چاپی است. امروزه با پیشرفت تکنیک های چاپ این عمل روی مواد سلولزی، نایلونی، پارچه ای، چرمی، مواد شیمیای، فلزی، شیشه های با اشکال صاف یا ناهموار، مقعر یا محدب و … صورت می گیرد.
چاپخانه نیز در لغت به معنای محل چاپ کردن و در متون مختلف کلمات مطبعه، دارالطباعه، و باسمه خانه به عنوان مترادف آن به کار رفته است. چاپخانه مؤسسه یا کارگاهی است که از عهدهٔ انجام کارهای چاپی بر روی کاغذ و سایر اشیا از طریق انواع چاپ برآید و به تعبیری دیگر، محلی است که چاپ کتاب، نشریات، و مانند آن در آنجا انجام می گیرد. امروزه، چاپ به عنوان یک فرآیند انبوه صنعتی در نظر گرفته می شود که بخش اساسی صنعت نشر و بخش مهمی از فعالیت های اداری و حکومتی را شامل می شود.
ورود صنعت چاپ به ایران
دربارهٔ شروع چاپ سنگی در ایران روایات متعددی وجود دارد، اما روایت قویتر این است که چاپ سنگی را برای نخستین بار میرزا صالح شیرازی در تبریز راهاندازی کرد. میرزا صالح که از سوی دولت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت یک دستگاه چاپ سنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال ۱۲۲۵ هجری قمری راه انداخت. چاپخانهٔ سنگی در مدت کوتاهی در تهران، اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران تأسیس شد و بیش از ۵۰ سال تنها روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دورهٔ قاجار، هر چه در ایران چاپ میشد، به روش چاپ سنگی بود. البته هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی راهاندازی شده بود، ولی به علت هزینه و زحمت زیاد آن، پس از ورود چاپ سنگی، کنار گذاشته شد ولی بعدها در دورهٔ قاجار دوباره استفاده از حروف سربی رایج گردید.اولین چاپخانه بروش حروفچینی(چاپخانه حروفی) در اواخر دهه ۱۲۷۰، توسط یوسف اعتصامی(اعتصام الملک آشتیانی پدر پروین اعتصامی) در تبریز دائر گردید.
شیوههای چاپ
حال بعضی از ابداعات چاپ در قرن ۱۹ و ۲۰ م را بررسی نماییم. در دههٔ آخر قرن ۱۸ م تحولاتی در چاپ ایجاد شد؛ از جمله اینکه در همین دوره شخصی به نام آلویز سنفلدر اتریشی چاپ سنگی را برای تکثیر ورقههای موسیقی ابداع کرد و به آن به عنوان جایگزینی برای سیاه قلم کاری نگاه کرد. در این روش نگاره به وسیلهٔ یک قلم تیز یا عمل یک اسید بر سطح سنگ ایجاد میشود و نگاره با رنگ سیاه بر سطح سنگ خاکستری ترسیم میشود. از همین جهت تصور کار نهایی چندان مشکل نبود. در این شیوه روش کار اینگونه است که قسمتهایی را که نمیخواستند چاپ شود (روی سنگ) مرطوب میکردند و در نتیجه مرکب چاپ که چرب است به آن قسمتها نمیچسبید و قسمتهای خشک مرکب را جذب میکردند و بدین صورت سطح آماده چاپ شامل دو قسمت بود:
- بخش مرطوب (برای قسمتهای سفید)
- بخش خشک (برای قسمتهای سیاه یا رنگی)
همین شیوه چاپ بود که بعدها به اختراع چاپ افست منجر گردید. اختراع عکاسی شاید بیش از هر عامل دیگر بر چاپ و صنعت تأثیر گذار بود و با وجود اینکه تهدیدی برای روشهای دستی چاپ به حساب میآمد اما با اختراع عکاسی روش حساس کردن سطح فلز و برگرداندن تصویر و حروف و نقوش بر روی آن ابداع شد. این روش جدید منشأ چاپ با کلیشههای خطی گردید و در پی پیشرفت عکاسی شیوههای گراوور، فتوگراوور و هلیوگراوور ایجاد شدند. در اوایل قرن ۱۹ م ماشینهایی ابداع شد که اعمال مختلف چاپ را به طور خودکار انجام میدادند و در نتیجه سرعت چاپ افزایش یافت تا جایی که ماشینهای روتاتیو که قادر بودند در یک لحظه هر دو روی کاغذ را چاپ کنند به وجود آمد. با توجه به مطالب گفته شده به طور کلی به ۳ روش میتوان یک نمونه (تصویر یا نوشته) را به چاپ رساند که عبارتند از:
- چاپ برجسته یا لترپرس یا تایپوگرافی
- چاپ گود یا فرورفته یا هیلوگراوور
- چاپ مسطح یا پلانوگرافی یا لیتوگرافی
انواع چاپ
چاپ انواع مختلفی دارد که متناسب با آنچه که قرار است چاپ شود و آنچه که بر آن قرار است چاپ شود انتخاب میگردد. مهمترین این روشهای عبارتاند از:
- چاپ افست: عمدتاً برای انتشارات، تبلیغات
- چاپ فلسکو: عمدتاً برای بستهبندی
- چاپ هلیوگراور: عمدتاً برای بستهبندی
- چاپ سیلک اسکرین: عمدتاً برای تبلیغات چاپهای تفکیکی
- چاپ لتر پرس: یکی از روشهای چاپ برجسته از قدیمیترین روشهای چاپی است
- چاپ دیجیتال: برای همه مصارف، تبلیغاتی و اداری در تیراژ پایین